Fragmentaj Rememoroj

　 S -ino Yan jam delonge fari?is avino, a? e? praavino; sed en tiutempo ?i estis ankora? juna kaj havis unu filo tri a? kvar jarojn pli a?an ol mi. Kvankam traktante severe sian filon, ?i estis tamen tre afabla al infanoj de aliaj familioj, kaj malgra? la grandaj petola?oj kiujn ili faris, ?i neniam iris sciigi tion al aliaj gepatroj. Tial ni ?iuj tre volonte ludis en ?ia hejmo a? proksime de tie.

　　衍太太現(xiàn)在是早已經(jīng)做了祖母，也許竟做了曾祖母了；那時(shí)卻還年青，只有一個(gè)兒子比我大三四歲。她對(duì)自己的兒子雖然狠，對(duì)別家的孩子卻好的，無(wú)論鬧出什么亂子來(lái)，也決不去告訴各人的父母，因此我們就最愿意在她家里或她家的四近玩。

　　Mi donu ekzemplon. en frua mateno de iu vintro ni ekrimarkis ke maldika tavolo de glacio formi?is en akvujo, kaj ni komencis man?i la glacion. Kiam la Kvara S-ino Shen vidis tion, ?i ekkriis: “Ne man?u! Tio ka?zos al vi ventrodoloron.” A?dinte tion, mia patrino elkuris kaj ?utis al ni ?iuj ripro?ojn; plie, ni estis malpermesataj ludi dum plejparto de la tago. Ni konkludis ke la Kvara S-ino Shen estis la ?efa ka?zanto de nia puno, do, ekde tiam, menciante ?in, ni ne uzis ?ian respektan titolon, kaj donis al ?i la moknomon: “Ventrodoloro.”

　　舉一個(gè)例說(shuō)罷，冬天，水缸里結(jié)了薄冰的時(shí)候，我們大清早起一看見(jiàn)，便吃冰。有一回給沈四太太看到了，大聲說(shuō)道：“莫吃呀，要肚子疼的呢！”這聲音又給我母親聽(tīng)到了，跑出來(lái)我們都挨了一頓罵，并且有大半天不準(zhǔn)玩。我們推論禍?zhǔn)祝J(rèn)定是沈四太太，于是提起她就不用尊稱了，給她另外起了一個(gè)綽號(hào)，叫作“肚子疼”。

　　Tamen, s-ino Yan neniam kondutis tiel. Se ?i vidis nin man?i glacion, ?i certe diris kun afabla rideto: “Bone, man?u plian pecon. Mi kalkulos, kiu man?os plej multe.”

　　衍太太卻決不如此。假如她看見(jiàn)我們吃冰，一定和藹地笑著說(shuō)，“好，再吃一塊。我記著，看誰(shuí)吃的多。”

　　Sed certaj aferoj koncerne ?in anka? ofendis min. Unu okazis en tre frua tempo, kiam mi estis ankora? tre juna. Foje mi hazarde eniris ?ian ?ambron, kaj tiam ?i kaj ?ia edzo estis ?uste kune legantaj libron. Kiam mi alproksimi?is, ?i trudis la libron anta? mian nazon kaj diris: {Rigardu. ?u vi scias, kio tio ?i estas?” Mi vidis en la libro bildon de ?ambro, en kiu estas du nudaj homoj, kvaza? interbatantaj, tamen tio ne tiom ekzakte similis al interbatado. Dum mi ankora? hezitis, ili eksplodis per ridego. Tio forte incitis min, ?ar mi sentis, ke mi estis profunde ofendita, kaj dum pli ol dek tagoj mi ne iris plu tien.

　　Alia afero okazis tiam, kiam mi estis pli ol dek-jara. Mi turni?is konkure kun kelkaj aliaj infanoj por vidi kiu el ni faris la plej multajn turni?ojn. Starante apude ?i diris kalkulante: “Brave, jam okdek du! Ankora?foje, okdek tri! Bone, okdek kvar!...” Sed A-xiang, unu el la turni?antoj, subite falis kaj ?uste tiam lia onklino eniris. S-ino Yan tuj da?rigis: “Jen, ?u vi ne falis? Vi ne volis a?skulti min! Mi admonis, ke vi ne turnu vin...”

　　但我對(duì)于她也有不滿足的地方。一回是很早的時(shí)候了，我還很小，偶然走進(jìn)她家去，她正在和她的男人看書(shū)。我走近去，她便將書(shū)塞在我的眼前道，“你看，你知道這是什么？”我看那書(shū)上畫(huà)著房屋，有兩個(gè)人光著身子仿佛在打架，但又不很象。正遲疑間，他們便大笑起來(lái)了。這使我很不高興，似乎受了一個(gè)極大的侮辱，不到那里去大約有十多天。一回是我已經(jīng)十多歲了，和幾個(gè)孩子比賽打旋子，看誰(shuí)旋得多。她就從旁計(jì)著數(shù)，說(shuō)道，“好，八十二個(gè)了！再旋一個(gè)，八十三！好，八十四！……”但正在旋著的阿祥，忽然跌倒了，阿祥的嬸母也恰恰走進(jìn)來(lái)。她便接著說(shuō)道，“你看，不是跌了么？不聽(tīng)我的話。我叫你不要旋，不要旋……?！?/span>

　　Tamen, malgra? tio, infanoj ankora? ?atis iri al ?i. Kiam iu el ni batis al si tuberon sur la frunto, kaj li iris al sia patrino, en plej bona okazo ?i donis al li unue insulton kaj poste iom da pomado; sed se ?i ne havis pomadon, ?i donis nur batojn plus insulto. Tamen, s-ino Yan neniam ripro?is nin. ?i tuj miksis iom da pudro kun alkoholo, kaj ?miris tion sur la tuberon asertante, ke tio ne nur povos sendolorigi, sed anka? preventos esti?on de cikatro en estonteco.

　　雖然如此，孩子們總還喜歡到她那里去。假如頭上碰得腫了一大塊的時(shí)候，去尋母親去罷，好的是罵一通，再給擦一點(diǎn)藥；壞的是沒(méi)有藥擦，還添幾個(gè)栗鑿和一通罵。衍太太卻決不埋怨，立刻給你用燒酒調(diào)了水粉，搽在疙瘩上，說(shuō)這不但止痛，將來(lái)還沒(méi)有瘢痕。

　　Post la forlaso de mia patro, mi da?re frekventis ?ian hejmon, sed tiam mi iris ne plu por ludi kun aliaj infanoj sed por babili kun ?i kaj ?ia edzo. Tiutempe mi sentis, ke mi devis a?eti multajn objektojn, inkluzive de la lega?oj kaj man?a?oj, sed mi ne havis monon. Iutage, kiam mi menciis tion, ?i diris: “Prenu iom de via patrino, ?ia mono ja estas la via, ?u ne?” Mi respondis, ke mia patrino ne havas monon, kaj ?i sugestis, ke mi povus vendi ?iajn ornama?ojn. Kiam mi respondis, ke estas neniu ornama?o, ?i diris:“Eble vi ne sufi?e atentis. Ser?u en la tirkestoj de la granda komodo a? anguloj de la ?ambro, certe vi trovos iun perlon a? similajn...”

　　父親故去之后，我也還常到她家里去，不過(guò)已不是和孩子們玩耍了，卻是和衍太太或她的男人談閑天。我其時(shí)覺(jué)得很有許多東西要買，看的和吃的，只是沒(méi)有錢。有一天談到這里，她便說(shuō)道，“母親的錢，你拿來(lái)用就是了，還不就是你的么？”我說(shuō)母親沒(méi)有錢，她就說(shuō)可以拿首飾去變賣；我說(shuō)沒(méi)有首飾，她卻道，“也許你沒(méi)有留心。到大廚的抽屜里，角角落落去尋去，總可以尋出一點(diǎn)珠子這類東西……?！?/span>

　　Tiu admono ?ajnis al mi tre stranga, kaj mi ?esis viziti ?in. Tamen kelkfoje mi ja volis malfermi la grandan komodon por traser?i. Poste pasis proksimume malpli ol unu monato kiam mi eka?dis la onidiron, ke mi ?telis objektojn el mia hejmo por forvendi. Tio efektive sentigis min, kvaza? mi falis en frostan akvon. La fonton de la onidiro mi ja konis. Se tio okazus en la nuna tempo, kondi?e ke estas loko por publikigo, mi certe senmaskigos la famo-fabrikanton. Sed tiam mi estis tre juna, kaj ektrafite de onidiro, mi e? sentis, kvaza? mi efektive faris krimon kaj timis renkonti la okulojn de aliaj homoj a? ricevi la konsolon de mia patrino.

　　這些話我聽(tīng)去似乎很異樣，便又不到她那里去了，但有時(shí)又真想去打開(kāi)大廚，細(xì)細(xì)地尋一尋。大約此后不到一月，就聽(tīng)到一種流言，說(shuō)我已經(jīng)偷了家里的東西去變賣了，這實(shí)在使我覺(jué)得有如掉在冷水里。流言的來(lái)源，我是明白的，倘是現(xiàn)在，只要有地方發(fā)表，我總要罵出流言家的狐貍尾巴來(lái)，但那時(shí)太年青，一遇流言，便連自己也仿佛覺(jué)得真是犯了罪，怕遇見(jiàn)人們的眼睛，怕受到母親的愛(ài)撫。

　　Nu, bone, do foriru!

　　好。那么，走罷！

　　Sed kien? La viza?ojn de ?iuj popolanoj de urbo S mi jam delonge konis—ili ne multe valoris—e? ilian koron ver?ajne mi travidis. Mi devis ser?i popolon de alia tipo, la tipon abomenatan de la popolo de S, malgra? ke ili estis bestoj a? demonoj. Tiam la tuta urbo estis rikananta al lernejo nove fondita, nomata ?ina-Okcidenta Lernejo, kie oni instruis, krom la ?ina lingvo, anka? fremdajn lingvojn kaj matematikon. Sed ?i jam fari?is ?ies celtabulo. Kelkaj kleruloj, kiuj bone konis la verkojn de la sanktuloj, e? komponis baguven-tezon per frazoj de la Kvar Libroj?[1]?por miki ?in. Tiu fama tezo tuj furoris tra la tuta urbo kaj fari?is interesa temo de konversacio por ?iuj. Mi nun nur memoras la unuajn frazojn de la komenco kiuj tekstas jene:

　　但是，那里去呢？S城人的臉早經(jīng)看熟，如此而已，連心肝也似乎有些了然?？偟脤e一類人們?nèi)?，去尋為S城人所詬病的人們，無(wú)論其為畜生或魔鬼。那時(shí)為全城所笑罵的是一個(gè)開(kāi)得不久的學(xué)校，叫作中西學(xué)堂，漢文之外，又教些洋文和算學(xué)。然而已經(jīng)成為眾矢之的了；熟讀圣賢書(shū)的秀才們，還集了《四書(shū)》的句子，做一篇八股來(lái)嘲誚它，這名文便即傳遍了全城，人人當(dāng)作有趣的話柄。我只記得那“起講”的開(kāi)頭是：——

　　“Majstro Xu diris al Majstro Yi: Mi a?dis ke la ?ina kulturo estas uzita por konverti la barbaran, sed neniam estas konvertita de la barbara. Nun la tempo ?an?i?is: krudaj lingvoj estas ?iuj konsiderataj kiel delikataj...” Tion, kio sekvis, mi tamen forgesas, kredeble tio estas tre simila al la argumento de la hodia?aj majstroj por konservi nian “nacian esencon”. Sed mi ankora? ne estis kontenta pri tiu ?ina-Okcidenta Lernejo, ?ar en ?i estis instruataj nur ?ina lingvo,matematiko, angla kaj franca lingvoj. Pli neordinaraj objektoj estis instruataj en Qiushi-a Kolegio en Hangzhou, kies lernopago estis tamen kara.

　　“徐子以告夷子曰：吾聞?dòng)孟淖円恼?，未聞變于夷者也。今也不然：鳩舌之音，聞其聲，皆雅言也……?！币院罂赏鼌s了，大概也和現(xiàn)今的國(guó)粹保存大家的議論差不多。但我對(duì)于這中西學(xué)堂，卻也不滿足，因?yàn)槟抢锩嬷唤虧h文、算學(xué)、英文和法文。功課較為別致的，還有杭州的求是書(shū)院，然而學(xué)費(fèi)貴。

　　La senpagaj lernejoj trovi?is en Nanjing, do mi nature devis iri al Nanjing. Mi ne scias la nunan nomon de la lernejo kiun mi unue vizitis?[2].Mi memoras, ke post la revolucio ?i estis ver?ajne nomata la Tondro-kaj-Fulma Lernejo, kaj tiu nomo estas tre simila al tiaj kia “Primara Kulmina Formacio” a? “Senforma Vaka Formacio” en la Kanonizado de Dioj?[3]. Resume, tuj enirinte la Yifeng-pordon, oni povas vidi la flagstangon de la lernejo ducent futojn altan kaj kamentubon kies altecon mi ne sciis. La lecionoj estis simplaj: por preska? kvar tagoj ?iusemajne ni lernis la anglan lingvon: “It is a cat.” “Is it a rat?” Por unu tuta tago ni okupi?is pri la ?ina klasika lingvo:“ La ?entlemano komentis: Ying Kaoshu vere povas esti rigardata kiel homo kun ekstrema fileca obeemo; amante sian patrinon, li etendis tiun amon al la princo.” Alian tutan tagon ni okupi?is pri verkado de ?in-lingvaj eseoj: “Konante la Malamikon kaj Vin Mem, Vi Povas Fari Cent Batalojn Sen Malsukceso”, “Pri Ying Kaoshu”, “La Nuboj Sekvas la Drakon kaj la Vento la Tigron”, “Se Oni Estas Kontenta pri Legomradikoj, Tiam Oni Povas Fari ?ion sub la ?ielo”.

　　無(wú)須學(xué)費(fèi)的學(xué)校在南京，自然只好往南京去。第一個(gè)進(jìn)去的學(xué)校，目下不知道稱為什么了，光復(fù)以后，似乎有一時(shí)稱為雷電學(xué)堂，很象《封神榜》上“太極陣”、“混元陣”一類的名目?？傊?，一進(jìn)儀鳳門，便可以看見(jiàn)它那二十丈高的桅桿和不知多高的煙通。功課也簡(jiǎn)單，一星期中，幾乎四整天是英文：“It?is?a?cat.”“Is?it?a?rat？”一整天是讀漢文：“君子曰，潁考叔可謂純孝也已矣，愛(ài)其母，施及莊公。”一整天是做漢文：《知己知彼百戰(zhàn)百勝論》，《潁考叔論》，《云從龍風(fēng)從虎論》，《咬得菜根則百事可做論》。

　　En miaj unuaj tagoj en la lernejo, nature mi estis nur lernanto en la tria a? la plej malalta klaso. En mia lo?ejo trovi?is nur unu tablo, unu se?o kaj unu lito, kiu konsistis nur el du lignaj tabuloj. Sed la kondi?oj estis tute malsamaj ?e la studentoj de la unua a? dua klaso. Ili havis du tablojn, du a? tri se?ojn kaj unu liton kiu konsistis el tri tabuloj. Ne nur arogante ili iris grandpa?e al sia klas?ambro kun stako da dikaj kaj grandaj fremdlingvaj libroj sub sia brako, sentigante humiligon al la triaklasaj studentoj kiuj havis nur unu anglan abocon kaj kvar volumojn de Zuo Zhuan; e? kun malplenaj manoj ili ankora? disetendis siajn brakojn kvaza? kraboj, tiel ke la studentoj de malpli altaj klasoj ne povis preterpasi. Jam de longe mi ne vidas tiujn krabeskajn famulojn, sed anta? kvar a? kvin jaroj hazarde mi trovis iun s-ron en tia pozo sur la kaduka apog-se?o en Eduka Ministerio, tamen fakte tiu s-ro ne estis diplomito de la Tondro-kaj-Fulma Lernejo. Do tio montris, ke la krab-forma konduto estas sufi?e populara en ?inio.

　　初進(jìn)去當(dāng)然只能做三班生，臥室里是一桌一凳一床，床板只有兩塊。頭二班學(xué)生就不同了，二桌二凳或三凳一床，床板多至三塊。不但上講堂時(shí)挾著一堆厚而且大的洋書(shū)，氣昂昂地走著，決非只有一本“潑賴媽”和四本《左傳》的三班生所敢正視；便是空著手，也一定將肘彎撐開(kāi)，象一只螃蟹，低一班的在后面總不能走出他之前。這一種螃蟹式的名公巨卿，現(xiàn)在都闊別得很久了，前四五年，竟在教育部的破腳躺椅上，發(fā)現(xiàn)了這姿勢(shì)，然而這位老爺卻并非雷電學(xué)堂出身的，可見(jiàn)螃蟹態(tài)度，在中國(guó)也頗普遍。

　　Aminda estis la Flagstango, ne pro tio ke ?i estis “elstara kaj rekta” a? simbolo de io, kiel la ?inologoj de nia “Orienta Najbaro” diris, sed pro tio ke ?i estas tiel alta ke korvoj kaj pigoj povis nur resti sur la ligna disko ?e ?ia mezo. Se iu grimpis sur ?ian supron, tiu povis vidi Leonan Monton proksime kaj Sen-tristan Lagon fore,—sed ?u oni efektive povus vidi tiel malproksimen, nun mi ja ne povas klare memori. Anka? ne estis dan?ero tie, ?ar malsupre pendis reto, kaj e? se iu falus, tiu nur similus al malgranda fi?o falanta en reton; krome, depost la pendigo de la reto, mi neniam a?dis ke iu defalis.

　　可愛(ài)的是桅桿。但并非如“東鄰”的“支 那 通”所說(shuō)，因?yàn)樗巴θ宦N然”，又是什么的象征。乃是因?yàn)樗?，烏鴉喜鵲，都只能停在它的半途的木盤(pán)上。人如果爬到頂，便可以近看獅子山，遠(yuǎn)眺莫愁湖，——但究竟是否真可以眺得那么遠(yuǎn)，我現(xiàn)在可委實(shí)有點(diǎn)記不清楚了。而且不危險(xiǎn)，下面張著網(wǎng)，即使跌下來(lái)，也不過(guò)如一條小魚(yú)落在網(wǎng)子里；況且自從張網(wǎng)以后，聽(tīng)說(shuō)也還沒(méi)有人曾經(jīng)跌下來(lái)。

　　Tie estis anka? lageto, kie la studentoj povis lerni na?i, sed du junaj studentoj dronis en ?i. Kiam mi vizitis la lernejon, la lageto estis jam delonge ter-plenigita, ne nur terplenigita, sur la loko e? konstruita malgranda templo por Lordo Guan Yu. Apud la templo estis brikkameno por forbruligi skribitajn paperojn kaj super la kamenbu?o estis la granda horizontala surskribo “Respekto al Skribitaj Paperoj”. Estas malfeli?e nur por la spiritoj de la du droni?intaj studentoj, kiuj, perdinte la lageton, perdis anka? la ?ancon por trovi anstata?antojn por si kaj ?iam hantis tie, malgra? tio ke la “Sankta Lordo Guan Yu la Subiganto de Demonoj” regis super ili. Personoj kiuj funkciigis la lernejon kredeble estis bonkoraj, ?ar ?iujare je la dekkvina de la sepa monato la? luna kalendaro?[4]?ili venigis grupon da mona?oj psalmi en la gimnastejo. La korpulenta, ru?naza, ?efmona?o, portanta sian budhistan mitron, kantis la sor?vortojn:“Huj-zi-le, pu-mi-je-hum! Om-je-hum! Om! Je! Hum!!!”

　　原先還有一個(gè)池，給學(xué)生學(xué)游泳的，這里面卻淹死了兩個(gè)年幼的學(xué)生。當(dāng)我進(jìn)去時(shí)，早填平了，不但填平，上面還造了一所小小的關(guān)帝廟。廟旁是一座焚化字紙的磚爐，爐口上方橫寫(xiě)著四個(gè)大字道：“敬惜字紙”。只可惜那兩個(gè)淹死鬼失了池子，難討替代，總在左近徘徊，雖然已有“伏魔大帝關(guān)圣帝君”鎮(zhèn)壓著。辦學(xué)的人大概是好心腸的，所以每年七月十五，總請(qǐng)一群和尚到雨天操場(chǎng)來(lái)放焰口，一個(gè)紅鼻而胖的大和尚戴上毗盧帽，捏訣，念咒：“回資羅，普彌耶〔口?！?，〔口奄〕耶〔口牛〕！〔口奄〕！耶！〔口?！常。?！”

　　Tio estis la sola profito, kiun ricevis tiuj miaj anta?aj samlernejanoj post tutjaro da subpremado de Sankta Lordo Guan Yu—kvankam mi ne tre klare komprenis, kia profito tio estis. Tial, en tiuj okazoj mi ofte pensis, ke prefere ni studentoj estu singardemaj!

　　我的前輩同學(xué)被關(guān)圣帝君鎮(zhèn)壓了一整年，就只在這時(shí)候得到一點(diǎn)好處，——雖然我并不深知是怎樣的好處。所以當(dāng)這些時(shí)，我每每想：做學(xué)生總得自己小心些。

　　Mi ?iam sentis ke io estis malkonvena, sed mi ne kapablis tion esprimi per vortoj. Nun mi fine trovis la vorton kun proksimuma senco:Mi sentis tion “miasma”. Do mi foriru. En la hodia?a tempo, e? foriri estas malfacile. La “justaj personoj kaj ?entlemanoj” ks. akuzos vin, ke vi havigis al vi kontakton de iu instituto per insultado, a? ke vi afekte pozas kiel “ekstravaganca famulo” kaj ili skur?as vin per kelkaj lertaj mokoj. Sed en tiu tempo ne multe gravis. la subvencio por studento en la unua jaro estis nur du taeloj da ar?ento, kaj en la unuaj tri monatoj por provado oni ricevis nur kvincent monerojn kiel po?monon. Do restis nenia problemo, kaj mi transi?is al la enira ekzameno de Lernejo de Mino kaj Fervojo. Ver?ajne tia estis ?ia nomo, sed mi jam ne klare memoras, ?ar mia diplomo ne estas en mia mano, tiel ke mi ne povas esplori. La enira ekzameno ne estis malfacila kaj mi estis akceptita.

　　總覺(jué)得不大合適，可是無(wú)法形容出這不合適來(lái)。現(xiàn)在是發(fā)現(xiàn)了大致相近的字眼了，“烏煙瘴氣”，庶幾乎其可也。只得走開(kāi)。近來(lái)是單是走開(kāi)也就不容易，“正人君子”者流會(huì)說(shuō)你罵人罵到聘書(shū)，或者是發(fā)“名士”脾氣，給你幾句正經(jīng)的俏皮話。不過(guò)那時(shí)還不打緊，學(xué)生所得的津貼，第一年不過(guò)二兩銀子，最初三個(gè)月的試習(xí)期內(nèi)是零用五百文。于是毫無(wú)問(wèn)題，去考礦路學(xué)堂去了，也許是礦路學(xué)堂，已經(jīng)有些記不真，文憑又不在手頭，更無(wú)從查考。試驗(yàn)并不難，錄取的。

　　Tiam, anstata? “It is a cat”, ni lernis “Der Mann, Die Weib, Das Kind” Por ?ina lingvo lingvo, aldone al “Ying Kaoshu vere povas esti rigardata kiel homo kun ekstrema filecca obeemo” ni lernis anka? Etimologia Leksikono kun Komentarioj?[5]. Niaj eseotemoj estis anka? iom malsamaj, ekzemple, “Pri la Bezono de Ta?gaj Instrumentoj por Bone Plenumi la Aferon” estis temo, pri kiu ni anta?e neniam skribis.

　　這回不是It?is?a?cat了，是Der?Mann，Die?Weib，Das?Kind。漢文仍舊是“潁考叔可謂純孝也已矣”，但外加《小學(xué)集注》。論文題目也小有不同，譬如《工欲善其事必先利其器論》，是先前沒(méi)有做過(guò)的。

　　Krome estis anka? fiziko, la scienco pri tero, la scienco pri metaloj kaj ?tonoj...?iuj tre novaj. Sed ?i tie mi devas montri, ke la lastaj du lecionoj estis ja nunaj geologio kaj mineralogio, sed ne geografio a? studo pri surskriboj sur bronza?oj kaj ?tonoj. Nur la desegnado de la transversa sekco de reloj estis iom enuiga, kaj precipe la paralelaj linioj estis abomenindaj. Sed la direktoro en la dua jaro estis Reformisto?[6]. Sidante en sia kale?o li ordinare legis la Nuntempan Gazeton?[7], kaj la temoj kiujn li memelmetis por la ekzameno pri ?ina lingvo, estis multe diferencaj ol tiuj de la instruisto. Foje la temo estis “Pri Washington”. Kaj la instruisto de ?ina lingvo konfuzita alrapidis kaj demandis nin: “Kio estas tio, Washington?...”

　　此外還有所謂格致、地學(xué)、金石學(xué)、……都非常新鮮。但是還得聲明：后兩項(xiàng)，就是現(xiàn)在之所謂地質(zhì)學(xué)和礦物學(xué)，并非講輿地和鐘鼎碑版的。只是畫(huà)鐵軌橫斷面圖卻有些麻煩，平行線尤其討厭。但第二年的總辦是一個(gè)新黨，他坐在馬車上的時(shí)候大抵看著《時(shí)務(wù)報(bào)》，考漢文也自己出題目，和教員出的很不同。有一次是《華盛頓論》，漢文教員反而惴惴地來(lái)問(wèn)我們道：“華盛頓是什么東西呀？……”

　　La legado de novaj libroj fari?is furora, kaj anka? mi eksciis, ke trovi?is libro nomata Evolucio kaj Etiko. Diman?e mi iris al la suda parto de la urbo kaj a?etis ?in: Dika volumo litografita el bonegaj blankaj ppaperoj, kaj kostanta kvincent monerojn. Malferminte la libron—?i estis bonege kaligrafita—mi legis la komencon:

　　看新書(shū)的風(fēng)氣便流行起來(lái)，我也知道了中國(guó)有一部書(shū)叫《天演論》。星期日跑到城南去買了來(lái)，白紙石印的一厚本，價(jià)五百文正。翻開(kāi)一看，是寫(xiě)得很好的字，開(kāi)首便道：——

　　“Huxley, sidante sola en sia ?ambro en suda Anglujo, kun montoj malanta? la domo kaj kampoj fronte, vidis belan panoramon tra la fenestro. Li meditis: kiel aspektis tiu ?i loko anta? du mil jaroj, kiam Julio Cezaro ankora? ne venis? Ver?ajne estis nenio alia ol primitiva dezerto...”[8]

　　“赫胥黎獨(dú)處一室之中，在英倫之南，背山而面野，檻外諸境，歷歷如在機(jī)下。乃懸想二千年前，當(dāng)羅馬大將愷撒未到時(shí)，此間有何景物？計(jì)惟有天造草昧……”

　　Bonege! En la mondo do estis homo nomata Huxley, kiu sidis en sia kabineto, pensis tiamaniere kaj e? havis tiel brilan ideon! Mi legis la libron unuspire kaj trovis, ke “l(fā)a plej ta?gaj postvivas” kaj trovis anka? Sokraton, Platonon kaj Stoikon. En la lernejo estis lego?ambro, kie kompreneble vi povis trovi ne nur la Nuntempan Gazeton, sed anka? la gazeton Elektitaj Tradukoj?[9]?kies titolo skribita en stilo de Zhang Lianqing?[10]?ja montri?is aminde blua.

　　哦，原來(lái)世界上竟還有一個(gè)赫胥黎坐在書(shū)房里那么想，而且想得那么新鮮？一口氣讀下去，“物競(jìng)”“天擇”也出來(lái)了，蘇格拉第、柏拉圖也出來(lái)了，斯多葛也出來(lái)了。學(xué)堂里又設(shè)立了一個(gè)閱報(bào)處，《時(shí)務(wù)報(bào)》不待言，還有《譯學(xué)匯編》，那書(shū)面上的張廉卿一流的四個(gè)字，就藍(lán)得很可愛(ài)。

　　“Vi kondutas iom erare, mia infano. Prenu tiun artikolon kaj legu, kopiu ?in kaj legu,” iu maljunulo el mia familio parolis al mi serioze kaj donis al mi ?urnalon. Preninte ?in mi eklegis: “Via subulo Xu Yingkui surgenue raportas...” Neniun frazon el la artikolo nun mi ankora? rememoras, sed, resume, ?ia enhavo estis atakoj kontra? la reformoj de Kang Youwei?[11]; mi nek memoras ?u mi ?in kopiis a? ne.

　　“你這孩子有點(diǎn)不對(duì)了，拿這篇文章去看去，抄下來(lái)去看去?！币晃槐炯业睦陷厙?yán)肅地對(duì)我說(shuō)，而且遞過(guò)一張報(bào)紙來(lái)。接來(lái)看時(shí)，“臣許應(yīng)〔馬癸〕跪奏……，”那文章現(xiàn)在是一句也不記得了，總之是參康有為變法的，也不記得可曾抄了沒(méi)有。

　　Mi ankora? sentis min neniom “erara”. Kiam mi havis liberan tempon mi, kiel anta?e, man?is kukojn, arakidgrajnojn kaj kapsikojn kaj legis la Evolucion kaj Etikon.

　　仍然自己不覺(jué)得有什么“不對(duì)”，一有閑空，就照例地吃侉餅、花生米、辣椒，看《天演論》。

　　Sed ni anka? travivis tre maltrankvilan periodon. Tio okazis en la dua jaro, kiam ni eka?dis la onidiron, ke la lernejo estos fermita. Tio ne estis senka?za, ?ar la lernejo estis fondita nur dank' al la Superreganto de Jiangnan?[12]?kaj Jiang-xi (probable Liu Kunyi), kiu a?dis ke la Qinglongshan-karbminejo havis bonan perspektivon. Sed kiam la lernejo ina?guri?is, la karbminejo jam eksigis la anta?an in?enieron kaj anstata?igis lin per iu ne tiom adekvata. Iliaj motivoj estis unue, la salajro de la anta?a in?eniero estis tro alta; due, ili sentis ke la ekspluato de karbminejo ne estis malfacila. Tiel en malpli ol unu jaro, la karba produkto tie anka? fari?is ne adekvata. Fine la ekfositaj karboj sufi?is nur por la konsumo de la du pumpiloj, t.e., akvo estis pumpita por elfosi karbojn kaj la elfositaj karboj estis uzitaj por pumpi akvon—la produkto kaj la konsumado ?uste ekvilibri?is. Do, se la minekspluato ne alportis profiton, nature estas ne necese da?rigi la funkciadon de la Lernejo de Mino kaj Fervojo. Sed pro iu kialo la lernejo ne estis fermita. Kiam ni iris malsupren por vidi la ?akton en nia tria lernojaro, la stato tie vere estis sufi?e mizera. Kompreneble la pumpiloj ankora? funkciis, sed en la ?akto la akvo estis ?irka? duon-futon profunda, kaj la akvo gutadis anka? de-supre, kaj kelkaj ministoj laboris tie kvaza? fantomoj.

　　但我們也曾經(jīng)有過(guò)一個(gè)很不平安的時(shí)期。那是第二年，聽(tīng)說(shuō)學(xué)校就要裁撤了。這也無(wú)怪，這學(xué)堂的設(shè)立，原是因?yàn)閮山偠?大約是劉坤一罷)聽(tīng)到青龍山的煤礦出息好，所以開(kāi)手的。待到開(kāi)學(xué)時(shí)，煤礦那面卻已將原先的技師辭退，換了一個(gè)不甚了然的人了。理由是：一、先前的技師薪水太貴；二、他們覺(jué)得開(kāi)煤礦并不難。于是不到一年，就連煤在那里也不甚了然起來(lái)，終于是所得的煤，只能供燒那兩架抽水機(jī)之用，就是抽了水掘煤，掘出煤來(lái)抽水，結(jié)一筆出入兩清的賬。既然開(kāi)礦無(wú)利，礦路學(xué)堂自然也就無(wú)須乎開(kāi)了，但是不知怎的，卻又并不裁撤。到第三年我們下礦洞去看的時(shí)候，情形實(shí)在頗凄涼，抽水機(jī)當(dāng)然還在轉(zhuǎn)動(dòng)，礦洞里積水卻有半尺深，上面也點(diǎn)滴而下，幾個(gè)礦工便在這里面鬼一般工作著。

　　Nature ni ?iuj aspiris pri la fini?o de nia studo. Sed kiam la tempo venis, ni sentis, ke ni elrevi?is, kelkfoje ni grimpis la flag-stangon, sed estas superflue diri, ke ni ne duone kvalifiki?is por esti maristo. Ni a?skultis lekciojn dum kelkaj jaroj kaj malsupreniris kelkfoje en la ?akton, sed ?u ni jam kapablis elfosi oron, ar?enton, kupron, feron a? stanon? Fakte, por diri la veron, e? ni mem sentis nenian memfidon, ?ar tio ne estas tiel facila kiel la verkado de la eseo “Pri la bezono de Ta?gaj Instrumentoj por Bone Plenumi la Aferon”. Ni grimpis supren ducent futojn en la ?ielon kaj malsupren ducent futojn en la teron, sed la rezulto estis ankora? tio, ke ni kapablis fari nenion. La scio estis io, kio “povis esti trovita nek en la ?ielo supre, nek en la hadeso malsupre”[13]. Restis por ni nur unusola elirejo: iri al fremda lando.

　　畢業(yè)，自然大家都盼望的，但一到畢業(yè)，卻又有些爽然若失。爬了幾次桅，不消說(shuō)不配做半個(gè)水兵；聽(tīng)了幾年講，下了幾回礦洞，就能掘出金、銀、銅、鐵、錫來(lái)么？實(shí)在連自己也茫無(wú)把握，沒(méi)有做《工欲善其事必先利其器論》的那么容易。爬上天空二十丈和鉆下地面二十丈，結(jié)果還是一無(wú)所能，學(xué)問(wèn)是“上窮碧落下黃泉，兩處茫茫皆不見(jiàn)”了。所余的還只有一條路：到外國(guó)去。

　　Anka? la a?toritatuloj aprobis studon en fremda lando kaj decidis sendi kvin studentojn al Japanio. Sed unu el tiuj kvin ne iris, ?ar lia avino tiel forte ploregis kvaza? mortis unu el ?iaj parencoj. Tiel postrestis nur ni kvar. Japanio estis ege malsama ol ?inio, kiel ni devis prepari nin? Feli?e, estis studento, kiu diplomi?is unu jaron pli frue ol ni kaj jam vizitis Japanion; li devis scii la kondi?ojn tie. Kiam ni petis lian admonon, li diris serioze: “Japanaj ?trumpoj estas absolute neporteblaj. Vi devas kunporti multe da ?inaj ?trumpoj. Anka? la bankbiletoj estas ne bonaj miaopinie, prefere vi ?an?u ?iom da via mono en iliajn ar?entajn jenojn.”

　　留學(xué)的事，官僚也許可了，派定五名到日本去。其中的一個(gè)因?yàn)樽婺缚薜盟廊セ顏?lái)，不去了，只剩了四個(gè)。日本是同中國(guó)很兩樣的，我們應(yīng)該如何準(zhǔn)備呢？有一個(gè)前輩同學(xué)在，比我們?cè)缫荒戤厴I(yè)，曾經(jīng)游歷過(guò)日本，應(yīng)該知道些情形。跑去請(qǐng)教之后，他鄭重地說(shuō)：——

　　“日本的襪是萬(wàn)不能穿的，要多帶些中國(guó)襪。我看紙票也不好，你們帶去的錢不如都換了他們的現(xiàn)銀。”

　　Ni, la kvaropo, ?iuj obeis. Mi ne scias, kion la aliaj faris, sed mi ?an?is ?iom da mia mono en ?anhajo en japanajn ar?entajn jenojn kaj kunportis kun mi dek parojn da ?inaj ?trumpoj, ?trumpoj el blanka ?tofo.

　　四個(gè)人都說(shuō)遵命。別人不知其詳，我是將錢都在上海換了日本的銀元，還帶了十雙中國(guó)襪——白襪。

　　Kio poste? Poste ni devis porti iniformojn kaj led?uojn, kaj la ?inaj ?trumpoj fari?is tute senta?gaj. La ar?enta unujenaj moneroj ne plu estis uzitaj en Japanio, kaj mi ?an?is miajn kun deficito en duon-jenajn monerojn kaj bankbiletojn.

　　8 otkobro

　　后來(lái)呢？后來(lái)，要穿制服和皮鞋，中國(guó)襪完全無(wú)用；一元的銀圓日本早已廢置不用了，又賠錢換了半元的銀圓和紙票。

　　十月八日。

?

?

--------------------------------------------------------------------------------

Notoj:

1. T.e., la Konfuceaj klasika?oj Granda Sciado, Doktrino de Mezo, Lunyu kaj Menceo. La baguven-o estas eseo verkita la? stereotipa formo uzata en ?tata ekzameno dum Ming- kaj Qing-dinastion.

2. ?i estis Jiangnan-a Mararmea Lernejo.

3. Romano en Ming-dinastio pri dioj kaj demonoj.

4. La Budhisma Ulambano por almozdoni al la malsataj fantomoj.

5. Supozeble redaktita de Zhu xi en Song-dinastio kaj komentariita de Chen Xuan en Ming-dinastio.

6. Unu el tiuj, kiuj parolis favore al politikaj reformoj kaj lernado de la okcidentaj landoj.

7. Reformista perioda?o aperigita ?iun dekan tagon, fondita en 1896.

8. Jen esp-igo la? ?ina retraduko, kies angla originalo estis: “It may be safely assumed that, two thousand years ago, before Caesar set foot in southern Britain, the whole countryside visible from the windows of the room in which, was in what is called 'the state of nature'...”

9. Fondita en Japanio de ?inaj studentoj en 1900, ?i publikigis tradukojn de japanaj kaj okcidenta-e?ropaj libroj pri le?o kaj politiko.

10. Zhang Lianqing(1823-1894), tiama fama kaligrafo.

11. Kang Youwei(1858-1927), gvidanto de bur?aj reformistoj, poste fari?is obstina rojalisto.

12. La provinco Jiangnan poste estis dividita en Jiangsu kaj Anhui.

13. El “Kanto de Eterna Beda?ro” de bai Juyi, poeto en Tang-dinastio.?